Poland 2030 & Central Europe

Europejski konflikt pamięci
i problematyka historyczna w stosunkach polsko-niemieckich


Pełen tragedii XX wiek nie chce odejść tak szybko, jak byśmy chcieli. Wraca jako przeszłość, która wciąż jest obecna.  Pamięć II wojny i pamięć komunizmu zamiast blednąć staje się w ostatnim okresie przedmiotem zażartych sporów. Związane jest to m.in. z poszerzoną sferą wolności w Europie, dzięki której doświadczenie historyczne nowych członków UE, jak i krajów, które co prawda do EU nie weszły, ale odzyskały swoją podmiotowość jak Ukraina, włącza się w główny nurt ogólnoeuropejskiej debaty.  Różne narracje dotyczące XX wieku - europejskiego Zachodu, niemiecka, Holocaustu, Europy środkowej, rosyjska - wchodzą w dialog i spór. Problematyka historyczna staje się też przedmiotem ożywionych debaty i sporów w stosunkach polsko—niemieckich, mimo polsko-niemieckiego procesu pojednania.

Omówiona zostanie sowiecko-rosyjska narracja II wojny, narracje zachodnie, narracje Europy środkowej oraz rola Holocaustu w kształtowaniu się narracji II wojny. W dalszej części wykłady poruszona  będzie współzależność interpretacji II wojny z procesem rozrachunkowym z komunizmem.
Stalinowska ideologia wojny ojczyźnianej była integralną częścią totalitarnej i imperialnej doktryny. Związek Sowiecki prezentował się jako kraj, który ponieść miał największe ofiary wojenne i miał mieć największy wkład w zwycięstwo nad Hitlerem. Z pomocą ideologii „wojny ojczyźnianej” Stalin uzasadniał też swoje podboje w Europie środkowowschodniej.  Sowiecka propaganda i związana z nią  polityka  historyczna dążyła do przedstawienia wszelkich ruchów niepodległościowych  w Europie środkowej były jako groźnych przejawów, anarchizujących i agresywnych nacjonalizmów, często prezentowanych jako sojuszników nazistowskich Niemiec. Szerokie narracje II wojny kształtowały się pod nieobecność Europy środkowej jako pełnoprawnego uczestnika europejskiego dyskursu. po rewolucji 1989 roku, kiedy Europa środkowa odzyskała suwerenny głos w ogólnoeuropejskiej debacie politycznej pojawiły nowe narracje odnośnie XX wieku, II wojny i komunizmu.  Potrzeba uporania się z doświadczeniem historycznym nowych członków Unii ma odniesienie rosyjskie i niemieckie. Ukształtowane w okresie zimnej wojny  interpretacje muszą w wielu punktach ulec przemyśleniu i poszerzeniu. Centralnego znaczenia nabiera właściwa interpretacja paktu Hitler-Stalin, jako europejskiego miejsca pamięci.
„Antytotalitarny consensus”, zaproponowany miedzy innymi przez Jurgena Habermmas, prowokuje pytanie, czy  II wojny nie należy widzieć w jako trójstronnej. Czy Stalin był w tej wojnie po tej samej stronie co zachodnie demokracje? Czy nie była to wojna trójstronna dwóch totalitaryzmów i Zachodu?
Historia Holocaustu przyczyniła się do tego, że na II wojnę światową zaczęto patrzeć od strony ofiar, nie zaś od strony zmagań militarnych czy historii politycznej. Pamięć o holocauście nie pozwala w żaden sposób wojny heroizować, co było powszechnym nawykiem narodowych historiografii.
Dylematy rozrachunku z komunizmem przebieg debaty wokół „Czarnej księgi komunizmu“. We Francji stanowiła ona rozprawę z dużą częścią lewicy, której przy tej okazji wytykano ślepotę i obojętność na zbrodnie komunistyczne. W Europie środkowej  „Czarna księga komunizmu”  była ważnym potwierdzeniem, że ta cześć kontynentu stała się ofiarą wrogich potęg, z których jedną był Związek Sowiecki. W Niemczech debata ta poświecona była, zdaniem komentatorów, przede wszystkim pytaniu o niemiecką tożsamość.
Łamiąc tabu ukształtowane przez wcześniejsze narracje II wojny i nazywając po raz pierwszy w sposób nieskrępowany własne doświadczenie historyczne Europa środkowa przyczynia się w najpoważniejszy sposób do integracji europejskiej. Europejskich konflikt pamięci to trudna  droga  do europejskiego pojednania.

Literatura:
Courtois Stéphane, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Margolin Jean-Louis: Czarna księga komunizmu. Warszawa 1999..
Faulenbach Bernd: Diktaurerfahrungen und demokratische Erinnerungskultur in Deutschland; w: Kaminsky (2007) Anne: Orte des Erinners. Gedenkzeichen, Gedenkstaetten und Museen zur Diktatur in SBZ und DDR.
Holzer Jerzy: Europejska tragedia XX Wieku: II Wojna Światowa
Kazimierz Wóycicki:  „Niemiecki rachunek sumienia. Niemcy wobec swojej przeszłości 1933-1945”. Wrocław 2003,
Kowalczuk Ilko-Sascha: Aufklären, Mahnen, Gedenken. Aspekte der historischen Aufarbeitung in Deutschland Ost und West seit 1945,  http://www.havemann-gesellschaft.de/info11.htm
Horst (Hrsg.): Der rote Holocaust und die Deutschen. Die Debatte um das „Schwarzbuch des Kommunismus“. (1999)
Piotr S.Wandycz: Cena wolności 2002.
Klaus Zernack:   „Rosja i Polska, Warszawa 2000.
Sandra Kalniete: http://www.die-union.de/reden/altes_neues_europa.htm
Smith Gary i Avishai Hrsg. Margalit, Amnestie oder die Politik der Erinnerung in der Demokratie”. Frankfurt am Main, 1997.
Wóycicki Kazimierz: Holocaust w niemieckiej i polskiej świadomości w: „Polacy i Niemcy. Historia-kultura-polityka”, Poznań 2003.